5 september 2020
Betekent Covid de teloorgang van de grote steden?
De lockdown als reactie op de Covid-19-pandemie heeft voor miljarden mensen de perceptie van geografische ruimte hertekend. Wekenlang werden sociale en professionele contacten beheerst door digitale technologieën die de fysieke afstand hebben verkleind en de grenzen tussen de echte en de digitale wereld deden vervagen. Deze sociaal-economische ervaring zonder voorgaande dreigt gevolgen te hebben op langere termijn, doordat ze heel wat aspecten van ons dagelijkse leven mogelijk zal veranderen en mensen uiteindelijk zal doen nadenken over de keuze van hun woonplaats. De hiërarchie tussen stadscentrum en stadsrand, die in de westerse wereld overheerst sinds de eerste industriële revolutie, zou wel eens dooreen kunnen worden geschud.
Economen proberen sinds mensenheugenis te doorgronden wat steden dat specifieke karakter verleent. Meer dan een eeuw geleden stelde Alfred Marshall dat nabijheid de ideale sfeer schept voor bedrijven die in dezelfde sector actief zijn. Er hangt volgens hem iets ‘in de lucht’ waardoor ideeën vrij circuleren tussen bedrijven, en dat inspireert hen voortdurend tot nieuwe vondsten. Bovendien lijken industriëlen uit eenzelfde regio makkelijk toegang te hebben tot een grote vijver van gekwalificeerde werkkrachten en gespecialiseerde leveranciers. Historisch gezien wilden ondernemers ook hun kosten drukken door zich in de buurt te vestigen van de markten, waar hun belangrijkste productiemiddelen werden vervaardigd en hun producten werden verkocht. Zo valt niet te vermijden dat bloeiende steden meer talent en kapitaal aantrekken en veel andere steden economisch bekeken minder relevant worden. Vandaar dat er altijd duidelijke stedelijke hiërarchieën hebben bestaan die overeenstemmen met verschillen in rijkdom. Alleen tekent die trend zich niet overal op dezelfde manier af. In een sterk gecentraliseerd land als Frankrijk bijvoorbeeld zitten de meeste economische activiteiten geconcentreerd in Parijs, terwijl ze in een federaal land als Duitsland gelijkmatiger verdeeld zijn over de regio’s.
Minder geografische groepering
Grootsteden blijven in elk geval floreren, hoewel veel bedrijven zich vanwege de mondialisering en om hun transportkosten te drukken genoodzaakt zien hun productiecapaciteit over de hele wereld te verspreiden. De reden voor die onafgebroken stadsontwikkeling is eenvoudig: kennisgebonden jobs in technologie- en financiële centra hangen in grote mate af van face-to-face interacties, waardoor wie er blijft op inzetten altijd een stapje voor heeft. Daarom zijn patenten bijvoorbeeld positief gecorreleerd met de grootte van een stad. Nieuwe technologieën zouden deze stimulansen om zich geografisch te groeperen wel eens kunnen temperen en dat dreigt de hiërarchie tussen steden te verstoren. Met name digitale platformen maken sociale en beroepsgebonden interactie op afstand mogelijk. Teleconferencing, tools voor virtuele samenwerking, meeting-apps en tal van andere innovaties zijn stuk voor stuk nuttige instrumenten gebleken om voordeel te halen uit het stadsleven op afstand. Dit potentieel was evident vóór de pandemie en concretiseert zich nu op grote schaal.
Mocht de vraag naar face-to-face ontmoetingen permanent afnemen, dan zouden de agglomeratiekosten van overbevolkte, vervuilde en dure steden de voordelen ervan kunnen beginnen overstijgen en zo gekwalificeerde professionals naar kleinere steden lokken, waar ze een grotere koopkracht en dito levensstandaard zouden hebben.
Vroeger, wanneer mensen steden in verval ontvluchtten, trokken ze naar een hoofdstad waar er meer werk was en gingen ze deel uitmaken van een nieuwe grootstedelijke agglomeratie. Vandaag zouden we wel eens getuige kunnen zijn van de omgekeerde evolutie: van rijke, stedelijke zones naar economisch achtergestelde zones, waar mensen die over een inkomen beschikken een veel beter leven kunnen hebben én alle jobkansen behouden bij bedrijven die elders zijn gevestigd.
De teloorgang van de steden?
Staan we voor een ‘teloorgang van de steden’? Niet meteen. Digitale contacten zullen nooit helemaal in de plaats komen van face-to-face contacten, net zoals niet alle mensen een kluizenaarsbestaan zullen gaan leiden op het platteland, maar veeleer naar kleinere middelgrote steden zullen trekken.
Arbeidsmarkten zullen bovendien altijd strikte beperkingen opleggen. Vandaag kan ongeveer één derde van alle jobs in de Verenigde Staten en Europa op afstand worden uitgeoefend. Uiteindelijk zullen steden waar die jobs officieel gebaseerd zijn, relatief gezien altijd meer economische macht behouden dan andere. Toch zou een zelfs gedeeltelijke en progressieve herpopulatie van minder ontwikkelde zones aanzienlijke voordelen kunnen opleveren, door onder meer bij te dragen aan het verkleinen van de verdeeldheid tussen regio’s, een aspect dat populistische politici in alle westerse landen de jongste jaren hebben uitgespeeld.
Volgens econoom Enrico Moretti van de Californische Berkeley-universiteit creëert een hooggekwalificeerde job in een lokale economie minstens vijf andere jobs voor lager geschoolde werkkrachten, wat bijdraagt tot een verhoging van de levensstandaard van wie in dezelfde regio woont. Mettertijd kan de instroom van gekwalificeerde werkkrachten in voorheen gemarginaliseerde steden aanleiding geven tot een meer dynamische en robuustere lokale economie, en op die manier de weg bereiden voor een meer evenwichtig groeimodel vanuit geografisch en sociaal-economisch oogpunt.
De overheidsinstanties zouden die overschakeling moeten vergemakkelijken door een aangepaste digitale infrastructuur uit te bouwen in perifere zones, belastingkredieten aan te bieden voor verhuizingen en meer incentives voor telewerk. In Europa, waar steden met een eeuwenoude geschiedenis volledig leeglopen, zouden de voordelen van zulke maatregelen enorm zijn: geografische verschillen zouden op die manier veel makkelijker kunnen worden afgezwakt dan door de stedelijke elite zwaarder te belasten.
Enkele maanden geleden nog waren conglomeraten van grote steden de toekomst, maar in een post-pandemische wereld vertonen middelgrote steden heel wat eigenschappen die in hun voordeel pleiten.
Bron: L’Echo, 5 september 2020